قاجار لکه ننگی است بر تاریخ سربلند ایران عزیزمان. این دودمان که چند صد سال بر ایران حکمرانی کرد، جز بدبختی و آوارگی سودی برای مردمانش نداشت. البته این حکومت نیز در نوع خود مزایایی هر چند بسیار اندک برای ایران داشت. به هر حال ما امروز در سایت ادبی هم نگاران قصد داریم نگاهی کامل بر این دودمان داشته باشیم. با ما همراه شوید.
فهرست موضوعات این مطلب
پیدایش این حکومتتلاش برای پادشاهیآقا محمد خان اولین پادشاه قاجارپادشاهان معروف قاجارفتحعلی شاه قاجارناصر‌الدین شاه قاجارمحمدعلی‌شاه و داستان مشروطیتاحمدشاه آخرین پادشاه قاجارایران تحت تاثیر فرهنگ غربتاثیر سلسله قاجار بر فرهنگ دینی اسلامیتاسیس نیروی هوایی ایران در زمان قاجارکاخ گلستان مهم‌ترین کاخ قاجارتاسیس بازار تهران در زمان قاجارامیرکبیر مشهورترین نخست وزیر ایرانپرچم ایرانقحطی در ایراناقتصاد ایران در زمان قاجارفرهنگکلام آخرپیدایش این حکومت
ایل و طایفه قاجار در زمان صفوی جزوی از ارتش شاه عباس بودند. قبیله قاجار یکی از قبایل ترک قزلباش بود، که ارتش صفوی محسوب می‌شدند. پس از حمله مغول به ایران و بین‌النهرین، قاجارها نیز به همراه چند طایفه ترکمان و تاتار دیگر به شام (سرزمین) و آناتولی کوچیدند.
ایل قاجار ابتدا در شمال رود ارس ساکن بود و در آن زمان به دلیل کمک‌های بزرگی که به دربار صفوی می‌نمود، قدرت بیشتری یافت و سپس شاه عباس یکم دسته‌ای از آنان را به غرب استرآباد و دشت گرگان کوچاند تا به عنوان سدی در برابر حملات پیاپی قبایل ترکمن و ازبک عمل کنند. ایل قاجار در استرآباد به دو شاخه تقسیم شدند.
شاخهً بالای رود گرگان به یوخاری‌باش (بالادستی) و شاخه پایین رود گرگان به آشاغی باش (پایین دستی) معروف شدند. حکومت قاجاریه از ایل آشاغی باش تشکیل یافت.
قاجار از نام یکی از فرماندهان سپاه چنگیزخان مغول به نام قاچار نویان گرفته شده است واژه قاجار عربی شده واژه ترکی (قاچار) است قاچ ار: به معنی دونده یا کسی که خوب می‌دود. (قاچار در ترکی به معنی دونده است) همانند واژه قاچاقی که از یک ریشه هستند. پس قاچار نویان که نام قاجارها از وی گرفته شده است یعنی نویانی که تند می‌دود نویان هم یک نام مغولی است.
تلاش برای پادشاهی
خاندان قاجار از همان ابتدا قدرت و نفوذ زیادی در دربار داشتند. بعد از سقوط حکومت شاه طهماسب دوم به دست افغان‌های شورشی؛ طهماسب دوم به سمت خاندان قاجار گریخته و پیش آن‌ها اقامت گزید. در این دوران که پادشاهی ایران بدون سلطنت مانده بود؛ ارتش قاجار تلاش کرد تا حکومت را قبضه کند. اما قاجار از کریم خان زند شکست خورد.
در این دوره شخص مهمی در خاندان قاجار زاده شد. آقامحمدخان در زمان کشاکش میان شاخه‌های ایل قاجار متولد شد. شش ساله بود که توسط عادل‌شاه، اسیر و سپس اخته شد که به همین دلیل او را «آغا» می‌خوانند.
با برکناری عادل‌شاه، از مشهد گریخت و پیش خانواده خود بازگشت. او 10 سال در کنار پدرش محمدحسن‌خان قاجار که رؤیای پادشاهی ایران را داشت سپری کرد؛ اما با وجود برتری کوتاه مدت قاجاریان بر دیگر مدعیان، کریمخان زند آن‌ها را شکست داد و آقامحمدخان را به عنوان اسیر با خود به شیراز برد.
کریمخان در شیراز با آقامحمدخان با مهربانی رفتار کرد و از او در مسائل مختلف مشورت می‌خواست. آقامحمدخان 20 سال آنجا ماند تا اینکه کریمخان درگذشت. سپس با کمک عمه‌اش خدیجه بیگم که همسر کریمخان بود، از شیراز گریخت و خود را به مازندران رساند. او توانست میان شاخه‌های ایل قاجار اتحادی برقرار کند و در مدت کمی بر تمام شمال ایران مسلط شود.
آقا محمد خان اولین پادشاه قاجار
آقامحمدخان در سال 1783 میلادی تهران را که یکی از مراکز قدرت زندیان بود محاصره کرد؛ اما موفق به فتح آن نشد. علی‌مرادخان زند در تلافی این عمل سپاهی را برای سرکوب قاجاریان راهی مازندران کرد.
بیشتر طرفداران آقامحمدخان او را تنها گذاشتند و استرآباد محاصره شد. سپاه زند پس از مدتی با کمبود آذوقه روبرو گردید؛ آقامحمدخان از این فرصت استفاده کرده و آنان را شکست داد و زندیان را از مازندران بیرون کرد.
سپس باز هم به تهران لشکر کشید و اهالی شهر به او گفتند که تنها کسی که پایتخت ایران، اصفهان را تحت سلطه خود داشته باشد را به عنوان حاکم خود می‌پذیرند. نتیجتاً راهی اصفهان شد و در کاشان نیروهای زند را شکست داد. جعفرخان زند، جانشین علی‌مرادخان، با شکست سپاهش به شیراز عقب‌نشینی کرد و اصفهان به دست آقامحمدخان افتاد.
آقا محمدخان بیشتر عمر خود را به جنگ با خاندان زند سپری کرده و درنهایت پیروز شد. آقامحمدخان پس از ترک تفلیس سپاهش را راهی دشت مغان کرد و در آنجا را به عنوان اردوی زمستانی خود برگزید.
دشت مغان جایی بود که نادرشاه در 1736 م، بزرگان ایران را گرد آورد و رسماً خودش را پادشاه ایران اعلام کرد.
آقامحمدخان تا آن روز از پذیرش عنوان شاهی خودداری کرده بود، بخشی به دلیل احترام به ابوالفتح محمد میرزا، یک مدعی عضو سلسله صفوی و بخشی به دلیل اینکه هنوز همه ایران را زیر پرچم خود متحد نساخته بود.
با این وجود، به نظر می‌رسد که یک تاج‌گذاری غیررسمی پیش از آن انجام شده بود؛ چنان‌که فارسنامه ناصری می‌نویسد: «در شهر طهران در روز یکشنبه یازدهم جمادی‌الاول همین سال 1200 (هـ. ق) بر اریکه جهانبانی نشست و فرمود تا تمامیت ممالک ایران را تحت اختیار خود نیارم نام شاهی بر خود نگذارم.»
پادشاهان معروف قاجار
فتحعلی شاه قاجار
فتحعلیشاه قاجار دومین شاه ایران قاجاری بود که از 1797 تا 1834 میلادی حکومت کرد. مهم‌ترین اتفاقاتی که در زمان حکومت فتحعلیشاه روی داد، وقوع دو جنگ میان ایران و روسیه بود که ارتش ایران در آن، شکست خورد.
نتیجه این جنگ‌ها امضای عهدنامه‌های ترکمانچای و گلستان بود که به موجب آن، بخش‌های بزرگی از قلمروهای شمال غربی ایران از جمله کشورهای امروزی ارمنستان، گرجستان، داغستان، جمهوری آذربایجان و نخجوان که توسط آقامحمدخان به ایران الحاق شده بودند، مجدداً از ایران جدا و به روسیه ملحق شدند.
سلطنت فتحعلیشاه، به‌جز گسترش خانواده سلطنتی، با روابطش با قدرت‌های اروپایی و تحمیل این دو معاهده که به‌معنای افزایش ناکارآمدی ایران در یک نظام بین‌المللی است و به‌طور فزاینده‌ای تحت تأثیر مداخله اروپا قرار دارد تعریف می‌شود.
ناصرالدین شاه قاجار
ناصر الدین شاه با نزدیک به 50 سال پادشاهی، طولانی‌ترین دوره پادشاهی در میان تمامی شاهان قاجار را داراست. او به‌افتخار نیم قرن سلطنت بر ایران، خود را «صاحبقران» نامید.
دوران حکومت ناصرالدین شاه آخرین حکومت در ایران با شیوه پادشاهی مطلقه بود. او نخستین پادشاه ایرانی بود که در رأس هیئت حاکمه عازم اروپای نوین شد. سید علی‌محمد باب، مؤسس آئین بابی به‌دستور او تیرباران شد.
ناصرالدین شاه نخستین صدراعظم خود امیرکبیر را که اصلاحات اداری، مالی و فرهنگی مهمی انجام داده بود، به قتل رساند. ناصرالدین‌شاه در سال 1275 خورشیدی و در آستانه مراسم پنجاهمین سال پادشاهی‌اش به‌ضرب گلوله در سن 64 سالگی توسط میرزا رضا کرمانی که یکی از پیروان سید جمال‌الدین اسدآبادی بود، ترور شد.
ناصرالدین شاه یکی از اولین عکاسان ایرانی بود. او به شعر علاقه داشت و با تخلص ناصر از خود دیوان شعری بر جای گذاشته است. او همچنین نخستین پادشاه ایرانی بود که خاطرات خود را نوشت.
محمدعلی‌شاه و داستان مشروطیت
محمدعلی‌شاه ششمین شاه ایران از دودمان قاجار بود. او در 28 دی 1285 خورشیدی به سلطنت رسید و تا 25 تیر 1288 خورشیدی که مجبور به برکناری شد، حکومت کرد.
محمدعلی‌شاه از مخالفان مشروطه بود که مجلس شورای ملی را به توپ بست و آزادی‌خواهان را به قتل رساند.
پس از حمله به مجلس، دوره موسوم استبداد صغیر آغاز گردید. او پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان به رهبری سردار اسعد بختیاری به سفارت روسیه در تهران پناهنده شد و با فشارهای داخلی و خارجی مجبور به ترک ایران شد.
مشروطه‌خواهان پس از وی پسر خردسالش احمدشاه را به سلطنت انتخاب کردند. محمدعلی شاه وابستگی زیادی به دولت روسیه داشت. در دوره پادشاهی او سوء قصدی علیه او شد که نافرجام ماند. محمدعلی‌شاه در سال 1304 در ایتالیا درگذشت و او را در کربلا به خاک سپردند.
احمدشاه آخرین پادشاه قاجار
احمدشاه قاجار هفتمین و آخرین شاه ایران از دودمان قاجار و پسر و جانشین محمدعلی‌شاه بود که از 25 تیر 1288 تا 9 آبان 1304 ه.خ میلادی به عنوان شاه ایران سلطنت کرد. او پس از خلع پدرش و درحالی‌که تنها 13 سال داشت، به شاهی رسید.
احمدشاه پس از 16 سال سلطنت در 1304 ه. خ توسط مجلس شورای ملی از پادشاهی برکنار شد.
او هفتمین فرزند محمدعلی‌شاه و نخستین فرزند پسر او از ملکه جهان بود که در وقت ولیعهدی پدر در تبریز به دنیا آمد و پس از فتح تهران و خلع محمدعلی‌شاه، توسط مجلس عالی رجال و بزرگان دولت در سن 13 سالگی به پادشاهی رسید.
تا رسیدن او به سن بلوغ و تاج‌گذاری در تیر 1293 ابتدا عضدالملک و سپس ابوالقاسم ناصرالملک نایب‌السلطنه بودند.
ایران تحت تاثیر فرهنگ غرب
در دوره حکومت ناصرالدین‌شاه بسیاری از اختراعات، ابداعات، مفاهیم، خدمات و ادارات و سازمان‌های دنیای غرب برای اولین بار وارد ایران شد که می‌توان به دوربین عکاسی، تلگراف، ضرب سکه، چاپ اسکناس و تمبر، انتشار روزنامه، چراغ گازی، راه‌آهن، سازهای موسیقی غربی مانند پیانو، ثبت اسناد رسمی، بانک، پلیس، نیروی دریایی، سالن تئاتر، مدرسه (دخترانه و پسرانه) و دانشگاه (دارالفنون) اشاره کرد.
اولین فراماسونری در ایران در سال 1239 خورشیدی و در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار وارد ایران شد. به‌درخواست ناصرالدین شاه قاجار درپی قراردادی بین ایران و امپراتوری روسیه (1257 خورشیدی)، نیروی نظامی بریگاد قزاق سازماندهی شد. این نیرو که توسط افسران روسی رهبری می‌شد، عامل مهم گسترش سریع نفوذ روسیه در سال‌های بعد گردید.
تاثیر سلسله قاجار بر فرهنگ دینی اسلامی
پادشاهان قاجار همواره ارادت خاصی به امام شیعه داشتند. ناصرالدین شاه نقش مهمی در گسترش و توسعه رسوم شیعی همانند عزاداری و اجرای تعزیه داشت.
او پشتیبان و ترویج‌کننده تعزیه بود، در سال 1247 خورشیدی فرمان بنای تکیه دولت را صادر کرد که از اصلی‌ترین اقدامات او در گسترش ترویج آئین شیعی به حساب می‌آید. او برای ترمیم، نوسازی و زیباسازی حرم‌های امامان و امامزادگان شیعه ازجمله حرم حسین بن علی، حرم عسکریین و علی بن موسی‌الرضا اقداماتی انجام داد.
همچنین روز غدیر خم، زادروز علی بن ابی‌طالب و حجت بن الحسن نیز در دوره زمامداری او به شکلی رسمی در زمره جشن‌های ملی درآمد.
تاسیس نیروی هوایی ایران در زمان قاجار
نیروی هوایی در سال 1303 و به کوشش نخست‌وزیر وقت، رضاخان سردار سپه بنیان‌گذاری شد. در خرداد 1303 حکم عمومی قشون، تحت شمار 222 برای تأسیس نیروی هوایی صادر گردید و سرهنگ احمد نخجوان به ریاست ستاد آن، انتخاب شد.
هیئت مختلط نظامی ایران و انگلستان قرارداد 1919 در طرح 306 ماده‌ای خود به تأسیس نیروی هوایی کارآمد توجه مخصوص نموده بود. به هنگام تشکیل قشون یک شکل در سازمان ارکان حرب کل قشون در شعبه تنسیقها، دفتری هم به نام دفتر هواپیمایی پیش‌بینی گردید و برای نخستین بار در قشون ایران نام هواپیمایی جزو سازمان درآمد تا هسته مرکزی نیروی هوایی را پی ریزی کند.
نخستین ایرانی که موفق به طی دوره خلبانی و پرواز با هواپیما گردید، کلنل محمدتقی خان پسیان بود که در سال 1299 به هنگام حضور در کشور آلمان موفق به این عمل مهم گردید و با انجام سی و سه سورتی پرواز نام خود را به عنوان نخستین خلبان ایرانی در تاریخ ثبت نمود.
کاخ گلستان مهم‌ترین کاخ قاجار
کاخ گلستان یکی از جذابترین و زیباترین بناهای تاریخی در استان تهران است. این کاخ از لحاظ معماری و ارزش تاریخی از مهم‌ترین بناهای دوره قاجاریه است که در طول سال، گردشگران بسیاری را جذب خود می‌کند.
این کاخ از بخش‌هایی چون تالار سلام، تالار سفره‌خانه، تالار برلیان، خلوت کریمخانی، تالار آینه، تالار الماس، کاخ شمس‌العماره و کاخ ابیض تشکیل شده است. خلوت کریمخانی و ایوان تخت مرمر به دوره کریمخان زند تعلق دارند و جزو قدیمی‌ترین بناهای مجموعه کاخ گلستان محسوب می‌شوند.
مجموعه فرهنگی-تاریخی گلستان از بخش‌هایی چون کتابخانه، نسخه‌های خطی، مرکز سندهای خطی و تصویری، امور بین‌الملل و امور فرهنگی، واحد کودکان و نوجوانان تشکیل می‌شد. در اطراف کاخ گلستان، جاهای دیدنی بسیاری وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به قهوه خانه حاج علی درویش، خیابان ناصرخسرو، سبزه‌میدان، کوچه مروی و دالفنون اشاره کرد.
تاسیس بازار تهران در زمان قاجار
بازار تهران وسعتی در حدود 105 هکتار دارد. این بازار در دوره قاجاریه ساخته شده و مجموعه آن از خرده‌فروش‌ها، عمده‌فروشها، کارگاه‌های تولیدی و انبارهای کالا تشکیل شده است. در واقع می‌توان گفت بازار تهران مرکز اصلی توزیع کالا در کشور محسوب می‌شود.
تاریخچه بازار نشان می‌دهد که سابقه این بازار به دوره صفویه می‌رسد؛ اما آقامحمدخان قاجار، دالان‌ها و حجره‌های آن را بازسازی و کمک بسیاری به رونق آن کرده است.
در عصر فتحعلیشاه نیز یک مسجد جامع در اطراف بازار ساخته شد. با وجود اینکه در آن دوره هر محله، بازاری جداگانه داشت؛ اما بازار شهر بسیار جذابتر بود و از دروازه شاه عبدالعظیم تا مسجد جامع تداوم داشت. در این دوره، بازار از غرب و شمال غرب، توسعه یافت و بازار مروی و چهار سوق کوچک و بزرگ و چهل تن در اطراف آن بنا شدند. در عصر محمدشاه نیز بازاری با نام بین‌الحرمین به این بازار افزوده شد.
در دوره ناصرالدین شاه، یک ورودی اصلی برای بازار تهران طراحی شد و بخش‌هایی چون بازار امیر، سرای امیر و بازار کفاش‌ها به آن افزوده شد. همچنین بازارهایی چون بازارچه معیر و قوام‌الدوله نیز در اطراف آن بنا شدند. در نزدیکی این بازار، تیمچه‌هایی بود که بقایای بعضی از آن‌ها هنوز دیده می‌شود.
امیرکبیر مشهورترین نخست وزیر ایران
میرزا محمدتقی‌خان فراهانی ملقب به امیرکبیر، نخستین صدراعظم ناصرالدین‌شاه از 28 مهر 1227 تا 22 آبان 1230، مؤسس دارالفنون و ناشر روزنامه وقایع اتفاقیه بود.
امیرکبیر در مدت صدارت خود در 39 ماه اصلاحاتی بر ایجاد نظم مالی و نظم در شبکه قدرت انجام داد که باعث برانگیختن خصومت در افراد با نفوذ دربار شد. عاقبت مادر شاه مهد علیا، معاون صدراعظم میرزا آقاخان نوری و میرزا یوسف خان آشتیانی حسابدار دربار برای برکناری و تبعید او به کاشان و سپس ایجاد سوءظن در شاه جوان و اقدام به قتل او در حمام فین کاشان اقدام نمودند.
پرچم ایران
رنگ‌ها و ترتیب در پرچم کنونی ایران در زمان زمان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار و در زمان صدارت امیرکبیر مدون گردید و برای اولین بار نیز در دوران صدارت امیرکبیر به سال 1849 در سفارت ایران در لندن، پرچم شیر و خورشید ایران برافراشته شد.
قحطی در ایران
قحطی بزرگ 1250–1249 هجری شمسی تلفات جانی فراوانی در ایران گردید. برطبق برآوردها حدود یک دهم جمعیت ایران در این سال‌ها از گرسنگی مردند.
قحطی بزرگ دیگری 1298–1296 هجری شمسی قحطی بزرگی بود که تلفات جانی فراوانی را در ایران سبب شد در این قحطی علاوه بر بی‌کفایتی شاهان قاجار دولت انگلیس متهم به نسل‌کشی می‌باشد. از دیدگاه مجد در این قحطی حدود 40٪ (در برخی دیگر از منابع 25 درصد) از جمعیت ایران به‌دلیل گرسنگی و سوءتغذیه و بیماری‌های ناشی از آن جان باختند.
اقتصاد ایران در زمان قاجار
واحد پول ایران در دوران قاجاری «قِران» نام داشت که از نقره ضرب می‌شد. هر قران بیست شاهی و هر شاهی پنجاه دینار ارزش داشت؛ یعنی هر قران برابر با هزار دینار بود. دو شاهی را صد دینار (صنار) و چهار شاهی را عباسی می‌گفتند.
هر تومان نیز ده قران یا ده هزار دینار ارزش داشت. اصطلاح ریال در بعضی نقاط کشور رایج بود و به یک قران و پنج شاهی (1٫25 قران) گفته می‌شد. سکه‌های سیاه کم‌ارزشی هم با نام پول و قاز رایج بودند. هر دو پول یک شاهی و هر پنج قاز یک شاهی ارزش داشت
حکومت قاجار با بحران‌های مالی منظم و متعدد روبرو بود، اولین موج بحران‌ها شروع شد، هنگامی که در اثر جنگ‌های ایران و روسیه هم بخش‌هایی از ایران جدا شد هم این کشور مجبور به پرداخت غرامت سنگین گردید، این بحران در دهه بعد به اوج رسید اما با اصلاحات مالی امیرکبیر بودجه متعادل و شدت بحران مالی کمتر شد. این وضعیت عوض شد و ایران به یک بحران مالی مزمن دچار شد.
آن‌چنان‌که لمبتون ادعا می‌کند: «از حکومت محمدشاه قاجار به بعد ایران مدام با بحران‌های مالی روبرو بوده است»
فرهنگ
بنابر نظریه‌ای که توسط عباس امانت در یک سخنرانی در دانشگاه لس آنجلس بیان گشته آمده است که: «دولت قاجاریه باوجود نقاط ضعف گوناگون، در نیمه اول قرن نوزدهم به عنوان پشتیبان و پرورنده یک فرهنگ شاخص و قابل توجه در طول تاریخ ایران یگانه بود و قاجاریه در مقایسه با کشورهای دیگر دنیای اسلام در خاورمیانه از جمله مصر و حتی دولت عثمانی کارنامه روشن و جذابی دارد»
در مقابل نظریه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در این جهت است که: «بی‌توجهی ذاتی آقامحمدخان قاجار (با انتساب خود به خاندانهای مغول) به هویت ایرانی، زبان پارسی، و شیوه‌های ایرانی حکمرانی که با هدایت عنصر ایرانی امثال نظام‌الملکها، خواجه‌نصیرها، جوینیها و کسانی که با پیروی از نظام دیوانسالاری ملی ایرانی اندکی از تندخوییهای مهاجمان ترک و تاتار می‌کاست.
بعدها در اوج گرایشهای ملی در جهان، دست شاهان قاجار را در بسیج مردمی در چالشهای بزرگ ملی از این سرمایه بزرگ تهی کرد.
تا جایی که مجبور شدند پس از کمرنگ شدن جنگجویی قاجارها بر اثر شرایط جدید جهانی به نیروی معنوی روحانیون تکیه نمایند، همان عنصری که بعدها در ماجرای مشروطه با پیوند با مِلّیون و تحصیل‌کردگان اروپا به زیان استبداد آن‌ها تمام شد و بعدها طومار پادشاهی آن‌ها را در هم پیچید».
کلام آخر
ما امروز درباره امپراتوری بزرگ قاجار نوشتیم؛ امیدواریم که این مقاله برای شما مفید بوده باشد و همچنین این مقاله دلیلی برای آغاز مطالعه بیشتر تاریخ ایران عزیزمان باشد. در پایان امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید.